Carstva reči (jezička istorija sveta) Nikolas Osteler, Geopoetika, 2008

ROMAN O ISTORIJI LINGVISTIKE

Svakako da je ovo aluzija na Gorderov roman o istoriji filozofije koji je svojevremeno bio izuzetna inovacija. Inovacija i njen efekat bili su u tome što su postulati poznatih filozofa i osnovni filozofski pojmovi bili izneseni kroz književne situacije. Tako je bilo prohodnije ući u svet koji ponekad deluje suvoparno i užestručno. Gordner je, kao profesor i pisac, ostvario svoju ideju približavanja filozofije, a verovatno su se mnogi jezički znalci koji uživaju u književnosti zapitali hoće li se pojaviti jedan roman i o istoriji lingvistike.
Pisati o nauci na način koji je dostupan i onima koji ne ’govore’ jezikom stručnog rada čini se kao najbolji da se naučna znanja promovišu u jednom širem obimu. Elitna publika će uvek tražiti onu knjigu nad kojom će moći da kaže već poslovičnu istinu o moći knjige, i o njenoj specifičnoj i unikatnoj funkciji koju ima u našem mentalnom životu.
Sa ovogodišnjeg međunarodnog sajma knjiga u Beogradu kao izdavač godine izašla je Geopoetika. Ovo priznanje nameće očekivanje nečeg što bi opravdalo ovakav prestiž u odnosu na druge, zapažene, izdavače. To se i dogodilo.
Knjiga Carstva reči Nikolasa Ostlera sasvim je dovoljan izbor za čitaoca koji je odlučio potražiti razlog zašto je baš Geopoetika ovogodišnji laureat. Ostlerovo delo nije beletristika, niti je podnaslov ’’roman o istoriji lingvistike’’, ali je materijal koji nudi jedna neverovatna, duboka i opširno ispričana priča o ovoj nauci (u predgovoru knjiga je nazvana lingvističkom pričom iz Hiljadu i jedne noći), prateći je kroz svetsku istoriju. Njen podnaslov i glasi tako -’’jezička istorija sveta’’. Sa tom etiketom knjiga je već spočetka intrigantna svim čitaocima koji se žele informisati o lingvističkoj slici sveta, a da bi tema bila još intrigantnija – autor je tu sliku postavio u dijhronu perspektivu i nudi mnogobrojne društvenoistorijske podatke o zajednicama koje opisuje.
Autor objašnjava da jezička istorija sveta govori mnogo više o stvarnih uticajima seoba naroda i promenama koje su ih zadesile; i ona otkriva sakrivenu ispreplitanos kulturnih odnosa, s jedne strane, i politike sile i ekonomskog makijavelizma, s druge strane.
Ovo objašnjenje je dovoljno snažno da podstkne znatiželjne – jer knjiga Nikolasa Ostlera je gigantska sinteza znanja iz humanističkih oblasti, pre svega istorije i sociolingvistike.
Delo je podeljeno u četiri dela: Karakteristike jezičke istorije, Jezici se šire kopnom, Jezici se šire morem i Jezici danas i sutra.
Autor u uvodu, i u epilogu knjige, raspravlja o pitanjima dijahrone sociolingvistike, odnosno –kako on to naziva- jezičke dinamike, razrađuje Vitgenštajnove opaske o jeziku ilustrujući susret astečkog Montezume i konkvistadora Kortesa 1519. godine u Meksiko Sitiju (tj. Tenočtitlanu), navodi neobične detalje o razlikama između nahuatla i španskog jezika, i zaranja u temu šta je potebno da jezik bude prepoznat kao svetski. Tu nailazimo na stavove lingviste Firta koji je nadmoć jednog jezika nad drugim formulisao kao: svetske sile stvaraju svetske jezike, no Ostler kao razlog nadmoći vidi jezičku harizmu pre nego jezički prestiž, i oprezan je u oštrom zaključivanju ostavlja prostora raznim kulturnim faktorima. Knjigu nastavlja sa sumerskim (Sumerski –prvi klasični jezik) i akadskim jezikom, zatim feničkim, odlomcima o punskom jeziku iz Plautovih dela (što je redak pisani trag ovog jezika), aramejskim koji je bio jezik Persijskog carstva, egipatskim i kineskim, sanskrtom i grčkim –i njihovim različitim putevima širenja uprkos velikoj duhovnosti stvaranoj na oba jezika, a potom govori i o Rimljanima, Germanima, Slovenima i Keltima. U ovom poglavlju saznajemo da se baskijski smatra starijim jezikom od indoevropskih, ali i jezikom kojim su govorili Akvitanci u jugozapadnoj Galiji i Viskoni, da su Kelti u našoj regiji sasvim moguće živeli duže nego u Zapadnoj Evropi a neki oblik galskog se govorio na tlu današnje Srbije i Hrvatske, da se Velšani na osnovu DNK uzoraka razlikuju genetski od drugog stanovništva centralne Britanije, i slične zanimljivosti. Autor, dakle, problem širenja jezika posmatra sa aspekta kulture, a ne samo materijalne moći. Grčki je u Rimu smatran za jezik kulture iako je Rim osvojio Grčku, dok je latinski – iako jezik moćne imperije negde prihvaćen (kod neobrazovanih žitelja Iberije) a negde odbijen (arapski krajevi). Španski jezik prihvaćen je u Latinskoj Americi, ali su indijanski jezici (poput nahuatla ili kečue) ostali da žive kao čak emocionalno elitni, te u tom smislu i kulturno važniji jezici. U trećem poglavlju bavi se latinskim jezikom –i razlozima zašto je prestao biti lingva franka kulture, ali i o načinu na koji je zajednica govornika latinskog jezika (odnosno, romanskih idioma) opstala. Čitamo o potiskivanju indijanskih jezika u Americi, detaljan opis Kolumbovih situacija tamo, o čitavoj hispanizaciji kontinenta, i dalje nastavlja na portugalska osvajanja i spev Luzitanci, o frankofoniji, i dolazi do ruskog jezika i njegove specifične sudbine među svetskim jezicima. Ruski jezik se nije širio kao engleski, španski, portugalski ili francuski –preko pomorskih ekspedicija već najpre preko vojnih zauzimanja kopna, preko kozaka a ne misionara. Autor napokon, na kraju trećeg poglavlja, daje i celokupan pregled istorije engleskog jezika. U četvrtom poglavlju zadovoljstvo će naći oni koje zanimaju sociolingvistička pitanja o budućnosti jezika: o prvih 20 na rang listi, kao i o razlozima zašto se neki jezici uče lakše i sl.
Ono što daje posebnu vrednost ovoj kapitalnoj knjizi jeste njen enciklopedijski karakter i pristupačnost stila. Iako je za neke lekseme potrebno konsultovati rečnik lingvističkih termina, to se događa ipak u onim situacijama gde je neko pitanje, ili pojam, nemoguće svesti na svakodnevni jezik. Ostlerova erudicija oseća se vrlo lako a nudi pred čitaoca jedan spektar koji se retko nalazi na jednom mestu, prilaže blokove tekstova pisanih na originalnim pismima (sa latiničkom transkripcijom pored njih), a sve događaje važne za jezičku istoriju potkrepljuje primerima iz dokumenata, kao što je slučaj npr. sa Zakletvama iz Strazbura, gde se protofrancuski upoređuje sa latinskim. Čitaocu su svi problemi koje iznosi više nego jasni, uprkos tome što se radi o velikim, i često prekretnim, društvenim fenomenima.
Carstvima reči Geopoetika je još jednom dokazala bogatu prevodilačku praksu a uživaoci opšte kulture dobili još jedno raritetno štivo, sa svih svojih 700 stranica posvećenim samo jezičkoistorijskoj faktografiji, a stari filološki panteizam glasi: jezik je bogova dar.